SUMEROWIE - MITOLOGIA
2014-02-02 15:37
Mitologia sumeryjska
Mitologia sumeryjska to mitologia z południowych terenów Mezopotamii z okresu, kiedy były pod panowaniem Sumerów. Wiele przejęły z niej mitologie Akadu, Babilonii i Asyrii.
Najstarsze dokumenty pochodzą z miasta Uruk, w którym znajdował się kompleks świątynny obejmujący posiadłości ziemskie i dwie wielkie świątynie (ziggurat), jedna boga nieba Anu i druga bogini płodności, miłości i wojny Inanny, uosobienia Wielkiej Matki.
Każde z wielkich miast Sumeru stanowiło ośrodek kultu jakiegoś boga, w Nippur czczono Enlila, w Eridu czczono Enkiego. Zazwyczaj główne bóstwo nazywano "Panem miasta". Utu był Panem Larsy, Nanna Panem Ur, a Ninurta Panem Lagasz. Pomniejszym bóstwom stawiano ołtarze w świątyniach głównych bogów i niewielkie kapliczki.
Kultura Sumeru przeżyła swój okres świetności między III a II tysiącleciem p.n.e., wtedy powstały pierwsze poematy opowiadające o bogach, najstarsze z nich są datowane na około 2500 p.n.e., późniejsze na około 1700 p.n.e. W jednym z najstarszych mitów kosmologicznych stworzycielką życia jest bogini Nammu (pierwotne wody), która przez partenogenezę zrodziła pierwszą parę bogów: Niebo (An) i Ziemię (Ki). Oni byli rodzicami boga powietrza Enlila.
Według innego mitu, po oddzieleniu nieba i ziemi Enlil sporządził motykę i zrobił nią dziurę w ziemi, a z tej dziury wyrósł jak roślina pierwszy człowiek. Inny mit o tej samej tematyce przypisuje stworzenie pierwszego człowieka Enkiemu i Inannie. Ponieważ bogowie byli zmęczeni staraniem o zapewnienie sobie pożywienia, Enki wpadł na pomysł ulepienia z gliny człowieka, któremu dałaby życie Bogini Matka. Tak powstali ludzie i ich zasadniczym obowiązkiem jest zapewnić pożywienie bogom.
"Gdy królestwo boże zstąpiło na ziemię, rozkwitło w Eridu" – tym tekstem otwiera się najstarsza lista sumeryjskich królów, świadczy to o przekonaniu Sumerów, że władza zstąpiła z nieba i przez niebo jest usankcjonowana. Pierwszy król Alilim panował 28800 lat, a drugi Alagar 36000 lat, co przypomina długowieczność Adama i jego potomków w Starym Testamencie. Ta długowieczność władców Sumeru kończy się wraz z potopem.
Pierwsza triada najważniejszych bogów obejmowała: Anu, Enlila i Enki. Druga triada bogów astralnych składała się z: Nanny (Księżyca), Utu (Słońca) i Inanny bogini gwiazdy Wenus.
Obok ziemi istniał jeszcze raj Dilmun, w którym nikt nie chorował i nie umierał, oraz świat podziemny Kur, w którym królowała starsza siostra Inanny Ereszkigal.
Najważniejszym świętem religijnym Sumeru, było święto Nowego Roku (a-ki-til), obchodzone przez Babilończyków (akitu).
Po części mitologia sumeryjska jest znana z eposu o Gilgameszu i poematu kosmogonicznego Enuma Elisz.
Panteon bóstw:
Do ważniejszych bóstw zaliczają się:
1• Anu (An) – bóg nieba
2• Abzu (Apsu) – ocean słodkich wód
3• Dumuzi (Tammuz) – bóg wiosny i urodzaju, opiekun pasterzy, kochanek Isztar
4• Enki – bóg słodkich wód, czczony w Eridu
5• Enlil – bóg powietrza, ojciec Nanna
6• Ereszkigal – bogini śmierci i świata podziemnego, siostra Isztar
7• Inanna – bogini miłości i wojny, czczona głównie w Uruk, utożsamiana z babilońsko-asyryjską Isztar
8• Iszkur – bóg burzy
9• Ki (Uras)- ziemia
10• Nammu – bogini pierwotnego morza
11• Nanna (Enzu) – bóg księżyca, syn Enlila i Ninlil, ojciec Utu
12• Ningal – żona Nanna
13• Ninhursag – bogini matka, symbol życia i płodności ziemi
14• Ninlil – żona Enlila, matka Nanna
15• Nintur – opiekunka ciężarnych kobiet
16• Tiamat – bogini słonego oceanu, matka bogów
17• Utu – bóg słońca, syn Nanna
18• Asag
Anu
Anu (sum. An, akad. Anu, Anum) - w mitologii mezopotamskiej "Bóg-Niebo", "ojciec wszystkich bogów", "król Anunnaków", bóg stojący formalnie na czele panteonu sumeryjskiego i babilońskiego, tworzący wraz ze swym synem Enlilem "Panem Powietrza" i Enkim "Panem Ziemi" wielką trójcę bogów.
Był pierwszą siłą sprawczą w dziele stworzenia. Uważany za potomka boga Urasza, a później z nim identyfikowany. Jego żoną była bogini ziemi, również o imieniu Urasz. W późniejszej tradycji ożeniony został z boginią Ki. Jako babiloński bóg ma za żonę boginię Antu.
Jego imię pisano za pomocą znaku klinowego w kształcie gwiazdy, który oznacza zarówno niebo (sum. AN), jak i boga (sum. DINGIR, akad. ilu). Pan wszystkich bogów rozsądza ich kłótnie, a jego wyroki są nieodwołalne; niewiele obchodzą go jednak sprawy ludzkie. Majestatyczny, szanowany, ale zajmujący najwyższą sferę nieba pozostaje zawsze kimś dalekim i w gruncie rzeczy dosyć niewyraźnym.
W trzech niebach, umieszczonych jedno nad drugim, zajmuje on najwyższe. W sztuce był przedstawiany bardzo rzadko, jeśli w ogóle. Jego główna świątynia E-anna znajdowała się w mieście Uruk. W Aszur dzielił świątynie E-sza-an (Dom - środek niebios) z bogiem burzy
Adadem. Z kolei Hammurabi odnowił babilońską świątynie E-tur-kalam-ma (Dom - obora kraju) poświęcona również boginiom Isztar I Nanai.
Renesans kultu Anu, mało popularnego w okresie nowobabilońskim, nastąpił za panowania perskiego w V wieku przed Chrystusem. Okupacyjne władze perskie traktowały kult Anu jako przeciwwagę dla kultu bogini Isztar, głównej patronki Uruk, której kapłani mieli powiązania z buntami antyperskimi, jakie wybuchały w północnej Babilonii za panowania Kserksesa. Działania władz perskich spotkały się jednak z pozytywnym odzewem intelektualnych kręgów w Uruk, dążących do powrotu do korzeni, dzięki czemu kult Anu przetrwał także upadek Achemenidów. Dobudowano wówczas nowy ziggurat (największy w Mezopotamii) do jego świątyni Bit Reš w Uruk. Za panowania Seleucydów Anu zdetronizował Marduka na czele panteonu w południowej Mezopotamii, aczkolwiek nie doszło do podważenia pozycji Marduka w samym Babilonie. Kult Anu zanikł za panowania partyjskiej dynastii Arsacydów, kiedy ziggurat w Uruk zamieniono na obiekt militarny.
"Drogą Anu" nazywano poziomy pas horyzontu, rozciągający się między 30° nad i 30° pod równikiem, znajdujący się między "Drogą Enlila" a "Drogą Enkiego". Imię O'n występujące w komiksie Szninkiel to zniekształcona wersja imienia Anu.
Enlil
Enlil (sum. - den-lil2, tłum. "Pan Wiatru/Powietrza" ) – w mitologii mezopotamskiej bóg stojący (jako następca Anu) faktycznie na czele panteonu sumeryjskiego i babilońskiego; syn Ziemi (Ki) i Nieba (Anu), małżonek Ninlil, ojciec Nanny, Nergala, Ningirsu, Ninurty i Nisaby; głównym ośrodkiem jego kultu była świątynia Ekur w mieście Nippur; razem z Anu i Enkim tworzył trójcę wielkich bogów.
Według jednego z mitów, Enlil stworzył pierwszego człowieka wykopując motyką dziurę w ziemi, z której człowiek wyrósł jak roślina. Inny mit opowiada, jak Enlil rozdziela swych rodziców: Niebo (Anu) zostaje podniesiony w górę, a Matka Ziemia (Ki) pozostaje przy jego boku.
Przyjazny w stosunku do ludzi, jednak potrafił być również okrutny zsyłając na ludzkość plagi. Nosił na głowie koronę z rogami, która była symbolem jego siły.
Enki
Enki w mitologii sumeryjskiej (Ea w mitologii babilońskiej) – bóg słodkich wód, bóg mądrości, stwórca człowieka, czczony w Eridu. Razem z bogiem nieba Anu i bogiem Enlilem tworzył wielką triadę głównych bóstw.
Jego żoną była Damgalnuna – bogini ziemi, natomiast córka Ninkasi była boginią piwa.
Według sumeryjskiego mitu Enki – organizator świata Enki pod postacią byka zapełnił swoim nasieniem rzekę Tygrys i przydzielił pomniejszym bogom ich role oraz powierzył opiekę nad Ziemią bogu słońca Utu.
Nanna (bóg)
Nanna, Nannar – sumeryjski bóg Księżyca. Nazywany też był Suen, Zuen (akad. Sin). Inne imiona: Aszimbabar, Namrasit, Inbu. Jego imię zapisywano również liczbą trzydzieści (tyle jest dni w miesiącu księżycowym).
Był synem Enlila i Ninlil. Jego żoną została Ningal (Nikkal), z którą miał dzieci: Utu (Szamasza) i Inannę (Isztar).
Głównym miejscem kultu Nanny była świątynia E-hulhul (Dom radości) w mieście Harran (dzisiejsza Turcja). Inne świątynie zlokalizowane były w Ur, Borsippie, Uruku, Aszur, Babilonie, Agade, Kalchu i Larsie, a także w oazie Tema na Półwyspie Arabskim.. W Ur kapłanki tego boga były wybierane spośród rodziny królewskiej, najsłynniejszą kapłanką była Enheduanna, poetka, córka Sargona Wielkiego. Babiloński król Nabonid (555-539 p.n.e.) dążył do wyniesienia boga Sina na głównego boga panteonu, co spotkało się z oporem kapłanów Marduka w Babilonie. Kult tego boga był żywy aż do 382, kiedy cesarz Teodozjusz I Wielki rozkazał zburzyć świątynię w Harranie.
Kult Nanny popularny był wśród mezopotamskich kupców, których karawany chętniej podróżowały w nocy przy blasku księżyca niż w palącym świetle słońca[1]
Symbol: sierp Księżyca w pozycji leżącej lub barka, którą podróżował po nocnym niebie.
Zwierzę: byk lub lew-smok.
Przypisy:
[1] Z Ur do Kanaanu (http:/ / www. luteranie. pl/ www/ biblioteka/ dbiblia/ st/ tschirschnitz4. htm). W: Alfred Tschirschnitz: Dzieje ludów biblijnych. Wyd. I. Cz. VII: Dzieje starożytnego Izraela. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994, s. 170. ISBN 83-86340-00-3.
Anat
Anat (gr. Αναθ, fenic. , ugar. Kananejska bogini, siostra i równocześnie ukochana Baala, pomimo to często tytułowana dziewicą. W jednym z aspektów swej osobowości jawi się nam jako zmysłowa bogini miłości i płodności, w innym - jako budząca grozę wojowniczka.
Według tekstów z Ugarit posiadała zdolność wprowadzania się w szał bojowy, podczas którego w bitwach ścinała głowy "jak kłosy" i cała zbryzgana krwią zawieszała sobie odrąbane ręce pozabijanych wrogów wokół pasa a ich głowy na swoich plecach. Z owego szału zabijania niełatwo było się jej potem wyprowadzić.
Pomoc Anat odegrała znaczną rolę w zakończonych sukcesem staraniach dominującej pozycji pośród bogów. Dzięki jej perswazjom a nawet groźbom przekazać władzę Baalowi, pomijając przy tym własne dzieci.
Baala, syna Dagona o uzyskanie najwyższy bóg El zdecydował się
Kiedy Baal poniósł śmierć z ręki swego wroga - boga Mot, Anat okrutnie rozprawiła się z jego zabójcą a następnie doprowadziła do powstania z martwych swojego ukochanego.
W sztuce zwykle przedstawiano ją nagą, z symbolami płodności - kwiatami lilii lub wężami w rękach, często jadącą na koniu. W czasie obrzędów ku czci Anat nierzadko składano w ofierze małe dzieci.
Kult Anat, podobnie jak kult bogini Astarte rozpowszechnił się także w Egipcie od czasów Nowego Państwa. Jako córka Re i wojowniczka posiadała świątynie w Tanis - rammesydzkiej stolicy we wschodniej Delcie Nilu.
Dumuzi (bóg)
Dumuzi, Tammuz, Tamuz – w mitologii mezopotamskiej bóg-pasterz, małżonek bogini Isztar (Inanny), skazany przez nią na pobyt w świecie podziemnym. Czczony też jako bóg wegetacji.
Opis
Dumuzi jako bóstwo przyrody, wegetacji i plonów czczono pierwotnie w Babilonie a następnie w innych krajach starożytnej Mezopotamii. Jego symbolem była mistyczna litera tau, która z czasem przekształciła się w krzyż. Tammuz przedstawiany był również z kłosami w rękach lub na ramionach. Co roku pod koniec żniw schodził do podziemi, by móc się ponownie powrócić wraz z budzącą się do życia przyrodą.
Pod koniec żniw, z ostatnich kłosów, pleciono wachlarze albo koszyki. Miało to być symboliczne schronienie dla boga przed następnymi zbiorami. Pochodne tej tradycji przetrwały do dziś wszędzie tam gdzie uprawia się zboża.
Stary Testament wspomina o kulcie tego boga w czasach odstąpienia Izraela od kultu Jahwe ( Księga Ezechiela 8:13, 14).
Tammuz utożsamiany jest z egipskim Ozyrysem oraz grecko-rzymskimi Attisem, Adonisem, Bachusem i/lub persko(irańsko)-indyjsko-rzymskim Mitrą. Jego siostrą była Belet-seri, a za żonę przypisuje się mu boginię Isztar (Inannę).
Dumuzi i Inanna
Pewnego dnia Inanna zdecydowała się zstąpić do Kur-nu-gi-a, "Krainy bez powrotu", gdzie władała jej mroczna siostra Ereszkigal. Zawsze żądna władzy bogini zapragnęła objąć swoim panowaniem również to posępne, jałowe miejsce. Ubrała się w swe najlepsze szaty, włożyła najpiękniejsze ozdoby, starannie umalowała i wyposażona w boskie prawa me wyruszyła w drogę. Zdając sobie sprawę, że wyprawa do krainy zmarłych jest skrajnie niebezpieczna przed odejściem nakazała swej posłance Ninszubur, by ta odprawiła żałobne obrzędy i prosiła bogów Enlila, Nannara i Enki, by nie pozwolili umrzeć jej pani.
Zstępując do podziemnego świata Inanna swoim zwyczajem zachowywała się władczo i wyniośle, lecz wkrótce okazało się, że jest bezsilna wobec praw me Krainy bez powrotu. Przy każdej kolejnej z siedmiu bram wiodących do Kur-nu-gi-a Inanna musiała oddać strażnikom jakąś część swego odzienia, aż wreszcie stanęła naga przed obliczem Ereszkigal i siedmiu sędziów umarłych. Na mocy ich decyzji bogini stała się martwym ciałem, które powieszono na słupie.
Gdy minęły trzy dni i trzy noce Ninszubur zaczęła błagać bogów o ratunek, Enlil i Nanna odrzekli jednak, że nie można sprzeciwiać się wyrokom podziemnego świata. W końcu błaganiom posłanki uległ bóg Enki, który stworzył dwie uskrzydlone, istoty Galaturra i Kurgarra. Przebiegły Enki nakazał swoim tworom, by wkradły się w łaski Ereszkigal okazując jej współczucie w cierpieniu a wówczas ona poprzysięgnie spełnić ich życzenie. Wtedy mają zażądać wydania ciała Inanny. I rzeczywiście, stało się dokładnie wedle jego słów. Galaturra i Kurgarra przystąpiwszy do ciała Inanny dały jej pokarmu życia i wody życia, dzięki czemu bogini zmartwychwstała. Jednakże gdy Inanna opuściła krainę śmierci, wciąż była eskortowana przez gromadę straszliwych demonów Galla, które nie chciały jej opuścić, póki nie wskaże im następcy na opróżnione przez siebie miejsce w Kur-nu-gi-a, gdyż takie są prawa podziemnego świata.
Pierwszą osobą, którą spotkała na swej drodze była pogrążona w żałobie Ninszubura, lecz bogini ulitowała się nad nią. Idąc dalej napotykali kolejne bóstwa, ubrane w żałobne szaty, ale Inannie żal było wydać ich na śmierć. Tymczasem demony zaczynały się niecierpliwić.
Bogini w eskorcie demonów wróciła do rodzinnego Uruk, gdzie odkryła, że jej małżonek, Dumuzi, król Kulab, wcale za nią nie rozpaczał ani nie tęsknił. Wręcz przeciwnie, gdy Inanna wkroczyła do pałacu, właśnie wesoło biesiadował. Rozzłoszczona bogini wskazała na niego i ogłosiła, że odtąd Dumuzi będzie ją zastępował w Kur-nu-gi-a. Dumuzi po dwakroć wyrywał się z żelaznego uścisku demonów, lecz po dwakroć przegrawszy, musiał się udać do krainy śmierci.
Isztar
Inan(n)a (sum. dinana), Isztar (akad. dištar) - w mitologii mezopotamskiej bogini wojny i miłości, z czasem główna i jedyna licząca się bogini panteonu mezopotamskiego; jej kult rozpowszechnił się szeroko na całym obszarze starożytnego Bliskiego Wschodu - w Syrii i Fenicji (Asztarte) oraz Anatolii (Szauszka); w Babilonii czczona głównie w Uruk w świątyni E-anna ("Dom nieba").
Sumeryjskie imię bogini - "Inana" ("Inanna") - wywodzi się prawdopodobnie z domniemanego Nin-anna ("Pani Nieba") i występuje również w formie Innin. Znak dla zapisania imienia Inany (węgar z pierścieniem) znany jest już z najstarszych tekstów pisanych.
Imię Isztar (wcześniej Esztar) w języku akadyjskim jest spokrewnione z imieniem południowoarabskiego (męskiego) bóstwa Attar oraz z imieniem syryjskiej bogini Astarte (biblijna Asztoret), z którymi to bóstwami była niewątpliwie łączona.
Główne przekazy dotyczace Inany przedstawiają ją jako córkę boga Ana, blisko związaną z sumeryjskim miastem Uruk. Według innej tradycji była uważana za córkę boga księżyca Nanny (Sina) i siostrę boga słońca Utu (Szamasza). W odmiennych przekazach uchodziła za córkę Enlila a nawet Enkiego. Siostrą Inany była bogini Ereszkigal, królowa świata podziemnego Kur. Jej wezyrem (posłanką) była bogini Ninszubur.
Inana nie ma stałego małżonka, ten fakt jest związany z tym, że jest boginią miłości cielesnej. Nawet z Dumuzim, który często jest określany jako jej "umiłowany", łączą ją niejasne stosunki, a ostatecznie to ona ponosi odpowiedzialność za jego śmierć. Również nie przypisywano jej dzieci (z jednym możliwym wyjątkiem - bogiem Szara). tzw. "Waza Isztar" z wizerunkiem nagiej bogini w otoczeniu zwierząt (wielorożna tiara na głowie jest symbolem boskości); Larsa; pocz. II tys. p.n.e.; zbiory Luwru (AO 17000)
Wydaje się bardzo prawdopodobne, że w klasycznej postaci bogini Inanny/Isztar zsynkretyzowano pewną liczbę pierwotnie niezależnych bogiń lokalnych. Najważniejszą z nich była oczywiście Inanna z Uruk. W Uruk znajdowała się główna świątynia Inanny (E-anna - "Dom nieba"). Jednakże istniały też inne lokalne odmiany tej bogini, otoczone niezależnym kultem: Inanna z Zabalam (w północnej Babilonii), Inanna z Agade (szczególnie czczona przez królów dynastii z Agade), Inanna z Kisz oraz Isztar z Niniwy i Isztar z Arbeli w Asyrii.
Inana była również po przyjacielsku łączona z boginią Nanają i wraz z nią czczona w Uruk i w Kisz.
W "osobowości" Inanny/Isztar można wyodrębnić 3 niezależne postaci (aspekty):
1• bogini miłości cielesnej i zachowań seksualnych (jest ona szczególnie związana z seksem pozamałżeńskim i z prostytucją - w sposób, który do tej pory nie został jeszcze w pełni zbadany, pomimo uwag Herodota na ten temat. Tak zwane święte zaślubiny , w których uczestniczy Inana, nie niosą ze sobą żadnych implikacji moralnych dla związków małzeńskich ludzi. Szósta tabliczka babilońskiego eposu o Gilgameszu, w której Gilgamesz czyni wymówki bogini Isztar z powodu sposobu, w jaki traktowała całą serię kochanków i nie chce stać się ostatnim na tej liście, jest ważnym źródłem informacji o tej cesze bogini Isztar, podobnie jak różne wersje poematów sumeryjskich o Inanie i jej miłości do Dumuziego).
2• bogini wojny (rozmiłowana w walce, metaforycznie określanej jako "plac zabawy bogini Isztar". Gwałtowna i żądna władzy, staje w czasie walki u boku swoich ulubionych królów. W jednym z poematów sumeryjskich Inana prowadzi wyprawę wojenną przeciwko górze Ebih. Inny przedstawia jej podróż do Eridu, aby uzyskać me, a jeszcze inny - jej zejście do świata podziemnego. Wszystkie ukazują dążenie bogini do poszerzenia władzy. Dla Asyryjczyków boginią wojny była zwłaszcza Isztar z Arbeli).
3• utożsamienie bogini z planetą Wenus ("jestem Inaną wschodu słońca" - mówi bogini o sobie w "Zejściu Inany do świata podziemnego". W tej formie występowała czasami pod imieniem Ninsianna. Jej transformacja w gwiazdę poranną jest sławiona w poemacie ułożonym prawdopodobnie w okresie kasyckim). Bogini Inany dotyczą także mity: "Inana i Bilulu" - w którym Inana zmienia starą kobietę Bilulu w wóz skórzany, uważając ją za winną śmierci Dumuziego; "Inana i Szu-kale-tuda" - dotyczący ogrodnika Szu-kale-tudy oraz "Gilgamesz, Enkidu i zaświaty" - w pierwszej części tego mitu bogini Inana przesadza do Uruk święte drzewo halub, z którego drewna zostaną później wykonane jej tron i łóżko).
W sztuce Inana przedstawiana jest jako bogini-wojownik, często uskrzydlona, w pełnym uzbrojeniu, albo też otoczona nimbem z gwiazd.
Anunnaki
Anun(n)a, Anun(n)aki (sum. da/e4-nun-na[1] , tłum."książęce potomstwo" [2] ; akad. A/Enūnakū,
A/Enukkū[3] ) – w mitologii mezopotamskiej ogólnanazwa bóstw jako dzieci boga Anu, zamieszkujących
niebo i ziemię; w odróżnieniu od paralelnegookreślenia Igigi zwykle oznacza bóstwa najstarsze i
najznaczniejsze.
Przypisy:
[1] D.O.Edzard obok tradycyjnego odczytu da-nun-na proponuje
odczyt de4-nun-na w oparciu o później istniejące akadyjskie
Sumeryjska pieczęć cylindryczna przedstawiająca Anunnaki
formy Enūnakū i Enukkū; D.O.Edzard, Sumerian..., s.13.
[2] tłumaczenie w oparciu o dane zawarte w: John A. Halloran,
[3] Sumerian Lexicon (http:/ / www. sumerian. org/ sumerlex. htm) (dostęp 23 sierpnia 2010): "a/e4" (= "potomstwo", ang. "offspring") + "nun"
(= "książę", ang. "prince") + "na" (forma tworząca genetyw/dopełniacz) = "a/e4-nun-na" ("książęce potomstwo", dosł. "potomstwo księcia") [3] D.O.Edzard proponuje zastąpienie powszechnie przyjętej akadyjskiej formy A/Enunnakū formą A/Enūnakū. Na poparcie swej tezy podaje on występowanie skróconej formy A/Enukkū, która powstać mogła jedynie w wyniku przejścia oryginalnego -n(a)k- w -kk-, lecz nigdy -nn(a)k- w
-kk-, D.O.Edzard, Sumerian..., s. 13.
Bibliografia:
1• Dietz Otto Edzard, Sumerian Grammar, Brill Academic Publishers 2003, ISBN 90-04-12608-2
2• Marek Stępień, Kodeks Hammurabiego, Wydawnictwo ALFA, Warszawa 2000, s. 146, ISBN 83-7179-192-5.