SUMER, SUMEROWIE - RYS HISTORYCZNY

2014-02-02 14:25

 

 

 

 

Historia Sumeru
 
 
Pochodzenie Sumerów stanowi dla nauki zagadkę. Jedynie nieliczne dane umożliwiają wnioskowanie w tej kwestii.
Wedle podań sumeryjskich twórcy cywilizacji mezopotamskiej przybyli drogą morską do południowego
Międzyrzecza i osiedlili się nad Zatoką Perską. Możliwe, że przybyli tu z gór Zagros. Część językoznawców skłania
się nawet widzieć kolebkę Sumerów w Tybecie, Azji Południowo-Wschodniej lub nawet na Malajach, udowadniając
rzekome pokrewieństwo języka Sumerów z językami ludów dziś zamieszkujących te obszary. Język Sumerów nie
wykazuje jednak tak naprawdę żadnych podobieństw z innymi językami. Jego geneza (podobnie jak całego ludu)
jest całkowicie nieznana. Mimo tych niewiadomych można jednak postawić tezę, iż twórcami kultury Ubajd, Uruk i
pierwszymi mieszkańcami dolnego biegu Tygrysu i Eufratu byli przynajmniej po części Sumerowie. Ostatnio coraz
bardziej doszukuje się korzeni Sumerów z powstaniem kultury Indusu. Istnieją również teorie powiązane z
wierzeniami sumeryjskimi, jakoby twórcami kultury Sumeru jak i całej ludzkości były istoty pozaziemskie.
Oprócz antropologii Sumerów nieznana jest również ich infiltracja z pierwotnymi Semitami. Najprawdopodobniej
przybysze pokojowo zasymilowali się z gospodarzami, a dzięki znacznie wyższemu stopniowi kultury, łatwo
osiągnęli przewagę w dolnej Mezopotamii (zwanej przez Semitów Sumerem).
 
Okres Uruk (4300-3100 p.n.e.)
 
Sumerowie pojawiają się w południowej Mezopotamii i rozpoczynają budowę kanałów oraz osuszanie rozlewisk w
delcie Tygrysu i Eufratu. Powstają pierwsze miasta, z których największym było Uruk, mające około 10 tysięcy
mieszkańców. Około 3400 roku p.n.e. pojawiło się pismo obrazkowe, a pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. brąz. W
początkowo zdominowanych przez rolników miastach pojawiało się coraz więcej rzemieślników. Rozwijał się
handel.
 
Okres Dżemdet Nasr (3100-2900 p.n.e.)
 
Okres ten jest w prostej linii kontynuacją poprzedniego, a jego wyodrębnienie jest czysto arbitralne, oparte na
niewielkich różnicach w stylu i jakości, m.in. w rozplanowaniu świątyń, dekoracjach ścian; jedynie w rzeźbie można
zauważyć większe różnice w stosunku do okresu Uruk, głównie w zakresie jej większego rozwoju. Szerzej na ten
temat w artykule Dżemdet Nasr.
Sumerowie stworzyli pierwsze w świecie formy państwowości. Każde ich miasto było oddzielnym, niezależnym
państwem. Każde miało własnego władcę. Społeczeństwo ich miało hierarchię i podział ról. Jedni uprawiali ziemię,
 
 
czy budowali; inni rządzili. Sumerowie zbudowali sztuczne kanały, które nawadniały suche tereny. Teraz rolnicy
mogli uprawiać ziemię tam, gdzie kiedyś nie było to możliwe.
Sumerowie znali pismo. Pisali na glinianych tabliczkach o powierzchni najczęściej 25 centymetrów kwadratowych.
Znaki wyciskali w glinie za pomocą rylca. Pismo Sumerów było obrazkowe, to znaczy każdy znak był ideogramem
– oznaczał cały wyraz. Pisane wówczas teksty miały przede wszystkim charakter praktyczny. Spisywano żywy
inwentarz i narzędzia rolne, pisemnie ustalano podział produktów rolnych i wytworów rzemiosła. Zapisywano
liczby: kreski oznaczały jedności, a koła dziesiątki. Pisano również listy. List dostarczał posłaniec i odczytywał go,
adresatowi. Zdarzało się, że na jednej tabliczce pisano kilka listów do różnych osób. List zaczynał się słowami:
 
"Mów do tego a tego: oto co rzecze ten a ten."¹
 
Religia Sumerów była politeistyczna. Bogów widzieli w siłach przyrody, czyli upersonifikowali je. Wierzyli, że
bogowie tworzą arystokrację Wszechświata, a ludzie są niewolnikami pracującymi dla nich.
Sumerowie nieustannie byli nękani najazdami nomadów z zachodniej pustyni. Mniej więcej w tym okresie, na
północ od Sumeru nad Tygrysem osiadły plemiona koczownicze mówiące w języku semickim. Wybudowali miasto
Aszur, dając początek państwu asyryjskiemu. Jednak słabsza Asyria pozostawała pod wpływem Sumeru.
 
¹ 
J. Laessoe "Ludy Asyrii", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław 1972
 
 
Okres wczesnodynastyczny (ok. 2900-2350 p.n.e.)
 
Okres wczesnodynastyczny w historii Sumeru podzielić możemy właściwie na trzy części. O ile o pierwszym i
drugim wiemy niewiele, to trzecia część tego okresu jest nam znana całkiem dobrze dzięki licznym inskrypcjom
królewskim.
 
Opis historii tego okresu możemy zacząć właściwie od pierwszego, historycznie potwierdzonego władcy jakim był
Enmebaragesi (ok. 2700 r. p.n.e.), władca Kisz. Powszechnie uznaje się go założycielem I Dynastii z Kisz.
Wszystkie dostępne źródła potwierdzają dominującą rolę Kisz w świecie Sumeryjskim w III tysiącleciu przed
Chrystusem. Warto wspomnieć iż pochodził on z pierwszego, słabo znanego nam okresu. Enmebaragesi kontrolował
Nippur, które było powszechnie uważane za stolicę wszystkich Sumerów ze względu na liczne obiekty religijne
znajdujące się w tym mieście takie jak świątynia głównego boga Sumerów – Enlila. Ten kto kontrolował Kisz,
kontrolował cały Sumer. Enme-baragesi toczył zwycięskie wojny z Elamem, jednak nie wiemy (z powodu niewielu
inskrypcji) czy się tylko bronił, czy występował w roli agresora.
 
Drugim głównym ośrodkiem politycznym ówczesnego Sumeru było miasto Uruk. Rządziła wtedy tam I Dynastia .
Uruk a zdecydowanie jej najwspanialszym przedstawicielem był niejaki Gilgamesz. Był to władca który prowadził
liczne wojny z wspomnianym wyżej miastem Kisz. Pokonał syna Enmebaragesi o imieniu Agga. Jednocześnie
przejął kontrolę nad Nippur przez co Uruk urosło w randze politycznej. Jednocześnie pokonanie Kisz spowodowało
zatrzymanie ekspansji tego miasta. Mimo tego zwycięstwa nie możemy mówić o jakiejkolwiek stabilizacji
politycznej w tym okresie. Historycy argumentują ten fakt tym, iż większość państw-miast budowało w tym czasie
potężne mury obronne. Świadczyło to o zagrożeniu ze strony sąsiadów lub barbarzyńskich (choć w tym okresie nie
znano jeszcze takiego słowa) ludach północy.
W tym momencie kończy się słabo znajoma nam historia I i II części okresu wczesnodynastycznego. Historię tego
okresu warto zacząć od miasta Lagasz, które doszło do swej potęgi dzięki dynastii Ur-Nansze. Należy dodać tutaj, iż
Lagasz właściwie przez cały czas swego istnienia toczyło liczne boje z miastem Umma. Tematem sporów były
zapewne żyzne gleby przygraniczne. Wprawdzie nie pierwszym ale najwybitniejszym przedstawicielem dynastii
Ur-Nansze był niejaki Eanatum (ok. 2450 r. p.n.e.). Nie tylko rozgromił on Ummę, ale podporządkował sobie
większość terenów Sumeru nie wyłączając Nippur i samego Kisz. Jego wojska dotarł nawet pod Marii.
Z niewiadomych przyczyn (prawdopodobnie z powodu śmierci władcy) imperium Eanatuma rozpadło się a rolę 
hegemona sumeryjskiego przejął przedstawiciel I dynastii z Ur – Mesannepadda. Niestety jednak, ale już w tym 
okresie możemy mówić o osłabieniu każdej władzy, za sprawą umacniania się semickich ludów Akadów.
 
Prawdopodobnie fala najazdów tego ludu wstrząsnęła tamtejszymi strukturami państwowymi. To oczywiste i
bezpośrednie zagrożenie zmusiło władców poszczególnych miast do zawarcia sojuszów. Zrobili to po raz pierwszy
(w historii świata) królowie Entemena z Lagasz oraz Lugal-kinisze-dudu z Ur. Nie był to jednak zwykły sojusz
militarny. Porozumienie to dzieliło strefy wpływów oraz potwierdzało wzajemną pomoc wobec każdego agresora
zewnętrznego.
 
Około 2370 r. p.n.e. hegemona Sumeru przejął Ummyjski władca Lugalzagesi (ok. 2375-2350 r. p.n.e.), który za
wszelką cenę chciał pokonać odwiecznego wroga jakim był Lagasz rządzone przez Urukaginę. Miał jednak również
inny cel, znacznie ambitniejszy. Chciał zjednoczyć wszystkie miasta Sumeru (pod wodzą Ummy) by przeciwstawił
się nowemu wrogowi jakim byli Akadowie. Niestety doznał katastrofalnej klęski i ugiął się pod naporem wojsk
Akadysjkich Sargona. Zwycięstwo Sargona Akadyjskiego (2350-2210 r. p.n.e.) było całkowite. Lugalzagesi
skończył w pohańbieniu, uwiązany do bram świątyni Enlila w Nippur. Zdobyte zostały Uruk, Ur, Lagasz, Umma a
ich mury zniszczone. Inne miasta zapewne poddały się bez walki. Stolicę przeniesiono do nowo utworzonego miasta
Akad, a Sumer od tego momentu stał się Sumero-Akadem. W ten sposób zakończył się okres wczesnodynastyczny a
rozpoczął okres staroakadyjski.
 
 
Okres staroakadyjski i gutejski (2350-2120 p.n.e.)
 
 
Okres staroakadyjski (2350-2210 p.n.e.)
 
Sargon po podbiciu Sumeru stworzył wielkie imperium, które rozciągało się od Zatoki Perskiej po północną
Mezopotamię. Mimo dość rozpowszechnionej propagandzie, która ukazywała go jako wielkiego, sprawiedliwego i
miłującego pokój władcę, podbite tereny sumeryjskie tylko czekały na zrzucenie jarzma tyrana. Po jego śmierci
władzę przejęli dwaj synowie Sargona Akadyjskiego o imionach Rimusza i Manisztusu. Jednak ich panowanie tylko
kompromitowało pierwszego króla Sumero – Akadu. Stracili większość dziedzictwa ojca za sprawą licznych buntów
miast sumeryjskich. Najpierw Rimusza utracił liczne tereny północne imperium, a po wstąpieniu na tron jego brata,
czyli Man-isztusu, odłączył się również podbity za Sargona Elam.
Odrodzenia imperium dokonał wnuk Sargona Akadyjskiego o imieniu Naram-Sin (2270-2235 r. p.n.e.). Jego
panowaniu przypisywany jest wielki bunt, który wybuchł w południowym Sumerze. Zbuntowały się prawie
wszystkie miasta pod przywództwem króla Uruk, jakim był w tym okresie Mamor-girida oraz króla Kisz noszący
imię Iphur-Kisz. Walki trwały kilka lat, ale bunt stłumiono. Naram-sin nie tylko ponownie podporządkował sobie
tereny buntownicze, ale zdobył również ważny rejon jakim był Chabur.
Już za panowania Naram-sina poważnym zagrożeniem stały się ludy Gutejczyków i Lulubejów z gór Zagros, które
pustoszyły północne tereny Sumero-Akadu. Mimo wielu zwycięstw wielkiego władcy, liczne bitwy zostały
nierozstrzygnięte i były to pierwsze przejawy schyłku państwa. Władzę po Naram-sinie przejął Szar-kali-szarri,
który utrzymał tereny imperium tylko na początku swego panowania. Atakowany ze wszystkich stron przez
Elamitów, koczownicze plemiona Amorytów oraz ludy Zagrosu, Gutejczyków i Lulubajów uległ potędze wroga a
kraj pogrążył się w ruinie na blisko 100 lat. Miało to miejsce w roku 2210 p.n.e.
 
Okres gutejski (2210-2120 p.n.e.)
 
Okres gutejski to prawdziwe ciemne wieki w historii Sumero-Akadu. Władzę objęli głównie Gutejczycy i 
Lulubajowie, zachowując typowo koczowniczy, lub półkoczowniczy tryb życia. Zadowalali się głównie daninami 
oraz łupami które zdobywali podczas regularnych najazdów na miasta byłego Sumero-Akadu. Sumeryjska Lista 
Królów wspomina o 21 królach barbarzyńskich. Najszybciej odrodziło się miasto Lagasz, dzięki swemu trudno 
dostępnemu położeniu. Prawdopodobnie nigdy nie zaznało obecności Gutejczyków na swym terytorium. W połowie 
XXII w. p.n.e. do władzy doszła tam lokalna II dynastia której najwspanialszym przedstawicielem był niejaki Gudea 
(2144-2124 r. p.n.e.). Uznał on zwierzchnictwo Gutejczyków i za ich zgodą zjednoczył południowy Sumer w tym 
Uruk, Ur, Eridu, Larsę i Zabalam. Doprowadził do rozkwitu gospodarczego podległych mu terytoriów. Jego 
panowanie było pierwszym przejawem "renesansu sumeryjskiego". Jednak to nie on ostatecznie wypędził wrogie
ludy. Zrobił to Utuhengal, król uniezależnionego Uruk, założyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii. Zebrał wielką
armię i stopniowo wypędzał barbarzyńców z Sumero-Akadu aż do ostatecznego zwycięstwa.
 
 
 
 
Okres neosumeryjski (2120-2005 p.n.e.)
 
W roku 2113 p.n.e. władca z Uruk został obalony przez swojego gubernatora z Ur, niejakiego Urnammu, który
następnie, głównie drogą dyplomatyczną, podporządkował sobie cały Sumero-Akad. Oficjalnym bogiem państwa
stał się bóg księżyca – Suena. Odbudowano struktury administracyjne oraz system irygacyjny i prawo. Postać tego
króla musiała być bardzo istotna w czasach gutejskich, gdyż dopiero w jego czasach sporządzono pierwszą wersję
Sumeryjskiej listy królów jako programowego tekstu ideologicznego. Nie wiele wiemy o podbojach Ur-Nammu.
Jednak pewne jest, że pokonał Utuhengala oraz głównego rywala, jakim był Nam-hani z Lagasz. Podporządkował
sobie cały Sumero-Akad oraz przejął wpływy i kontakty handlowe po następcach Gudei. Jednak prawdziwym
twórcą potęgi III dynastii z Ur był Szulgi (2095-2048 r. p.n.e.). Podbił on całą Mezopotamię oraz Elam. Dotarł
nawet do Zatoki Perskiej. Doprowadził do perfekcji system zarządzania prowincjami i ziemią. Rdzeniem państwa
był Sumer-Akad, a na terenach prowincji rządzili namiestnicy (ensi) w imieniu króla. Armią dowodzili dostojnicy
wojskowi (szagina). Za panowania Ur-Nammu państwo urosło do roli wielkiego imperium, jednak już jego następcy
borykali się z wielkimi problemami, takimi jak rozwiązłość i kosztowność systemu administracyjnego. Do tego
ogromnym problemem stało się utrzymanie odległych prowincji, w których lokalni namiestnicy uzurpowali sobie
władzę starając się odłączyć od rdzenia państwa. Prawdziwym problemem jednak były koczownicze ludy
Amorytów, Hurytów i Elamitów regularnie atakujących prowincje imperium. Katastrofalne apogeum osiągnięto za
panowania Ibbisina (2029-2005 r. p.n.e.). Już na początku jego rządów amoryccy najeźdźcy przerwali główny pas
umocnień zwany "murem przeciw Amorytom" wdzierając się do samego Sumero-Akadu. Chciano utrzymać władzę
nadając najeźdźcom liczne tytuły z namiestnikami prowincji włącznie. Niestety nic to nie dało i barbarzyńskie ludy
spustoszyły większość miast imperium. Ostatni król sumeryjski został prawdopodobnie uprowadzony, a wraz z nim
w bezpowrotną przeszłość odeszła cała epoka w dziejach Mezopotamii. Skończył się czas Sumerów.
Wydaje się jednak, że nawet już w tamtych czasach zdawano sobie sprawę z dokonującego się przełomu. Świadczy
o tym spisany nieco później "Lament nad upadkiem Ur". Przemiany polityczne nie spowodowały upadku
kulturalnego oraz ekonomicznego. Amoryci, w odróżnieniu od barbarzyńców z okresu gutejskiego, szybko
zasymilowali się z ludnością podbitego imperium. Przejęli ich język, pismo a wymieszawszy kulturę sumeryjską ze
swoją przyczynili się do jej rozkwitu.
 
Okres starobabiloński (2005-1595 p.n.e.)
 
Po upadku Ur nastąpił okres ostrej rywalizacji między pozostałymi miastami. W tym czasie w wielu sumeryjskich
miastach dominowali Semici (np. Amoryci), a język sumeryjski powoli stawał się językiem martwym i w roku 1800
p.n.e. był używany już tylko w literaturze i administracji.
Początkowo najsilniejszym miastem było sumeryjskie Isin, które opanowało Akad, a w roku 1931 p.n.e. wypędziło
Elamitów z Ur. Jednak pod koniec XX w. p.n.e. na czoło wysunęło się miasto Larsa i na przełomie XIX i XVIII w.
p.n.e. ostatecznie podbiło Isin. W roku 1763 p.n.e. potęga Larsy została zniszczona przez Hammurabiego –
amoryckiego władcę akadyjskiego Babilonu. Dwadzieścia jeden lat później w Larsie wybuchła rebelia przeciwko
władzy Babilonu. Po pięciu latach walk mieszkańcy Sumeru ulegli synowi Hammurabiego, Samsuilunowi.
Na tym w zasadzie kończy się historia Sumerów. W roku 1595 p.n.e. Babilon został złupiony przez Hetytów, ale
miasta sumeryjskie już się nie podniosły, a sami Sumerowie roztopili wśród ludów semickich. Za potomków Sumerów
uznają się Mad'an (tzw. Arabowie z bagien), którzy wciąż zamieszkują mokradła w delcie Eufratu i Tygrysu.